Arhitektura Novog Sada

U toj neravnopravnoj i po svemu sudeći, delimično izgubljenoj borbi za očuvanje graditeljske baštine, autor ovom knjigom želi da skrene pažnju na još uvek postojeći kontinuitet stilsko-graditeljskog nasleđa Novog Sada u trajanju dužem od tri veka, kao i na njegove vrednosti koje bi promišljenim planiranjem mogle postati značajan turistički i razvojni resurs grada.

Graditeljstvo Novog Sada osamnaestog i devetnaestog veka

OD NAJSTARIJE KUĆE DO 1900. GODINE

Postoje različita mišljenja o starosti i datiranju prvih naselja na tlu današnjeg Novog Sada, svojevremeno su oko ovoga pitanja vođene čak i burne javne diskusije. Međutim, nije to tema kojom bi se u ovom radu trebalo baviti, jer čitaocu koji je nameran da prihvati činjenice ova problematika morala bi da bude jasna. U suprotnom, slabo će pomoći nategnuto stvaranje mnogovekovnog trajanja, kao svojevrsna „kupovina porekla”, što liči na pokušaj veštačkog pravljenja bukea starog vina. Ta vrsta sujete ne pomaže kada se zna da su na široj teritoriji Novog Sada tokom srednjeg veka postojala rasuta srednjovekovna sela, a da su prve kuće za koje možemo smatrati da su bile začetak grada kakvog ga danas poznajemo, izgrađene krajem sedamnaestog veka, kada su Turci proterani iz severnih krajeva srednjeg Podunavlja, a teritorija preko puta srednjovekovne Petrovaradinske tvrđave postala najpogodnije mesto za razvoj pograničnog mesta prema Turskoj. Ove prve kuće izgradili su čuvari granice Habzburškog carstva, kojih je po popisu stanovništva iz 1699. godine na teritoriji ranog Novog Sada, tadašnjeg Petrovaradinskog šanca, nabrojano tačno 215, sa porodicama. Među njima su i porodice iz tužne kolone srpskog patrijarha Čarnojevića koje su, bežeći od Turaka sa juga Srbije 1690. godine, odobrenjem cara Leopolda, naseljavale prostor između Dunava i Tise. U ovo rano vreme nastanka Novog Sada, blatnjavim i izlokanim drumovima polako su se ka njemu probijala natovarena zaprežna kola mnogih trgovaca i zanatlija, te se ne smeju nikako zaboraviti ni njihove zasluge i doprinosi u procesu podizanja grada.

Za sagledavanje prve faze urbanističkog razvoja Novog Sada dragocena je karta iz 1716. godine koja se čuva u Ratnom arhivu u Beču, jer su na teritoriji leve obale Dunava, preko puta Petrovaradinske tvrđave ucrtani Croaten Dörffle (Hrvatsko selo) uz samu obalu, i nešto dalje na terenu okruženom barama Ratzen Statt (Srpski grad), dakle terminološki već tada jasno određeno naselje. Glavne saobraćajnice bila su dva pontonska mosta od kojih vode dve trase koje se spajaju ispred Rackog grada, a dalje se iz njega dele na put za Futog i put za Sentu i Segedin, kao dve tada veoma važne saobraćajne komunikacije. Prva konkretnija saznanja o rasporedu i mreži prvih ulica, koje su ovde nastajale spontano na raspoloživim višim tačkama terena, takozvanim „suvim gredama”, o poziciji kuća, javnih objekata i hramova sa grobljima, imamo na čuvenoj karti Novog Sada iz 1745. godine, čiji je autor bio inženjer A. Kaltšmit, (A. Caltschmidt). Grad je jasno podeljen na dva dela, osovinom Miletićeve ulice ide razdelna linija na civilni – kameralni, obojen žutom bojom i militarni, obojen crvenom bojom, koji obuhvata prostor sve do Almaške crkve. U najužem središtu, severno od rimokatoličke crkve Ime Marijino, do i oko Saborne crkve kuće su zbijene i u nizu, a nešto dalje većinom su bile odvojene, raspoređene po jedna na parceli. One su postavljene na regulacione linije ulica, kojima su već tada formirani graditeljski blokovi čija su središta još uvek prazni prostori. Potpuno je jasno da se u ovom slučaju, kada se vidi da postoje kakva-takva urbanistička pravila, odstupilo od „marija-terezijanskog” načina formiranja naselja – rastera ulica pod pravim uglom, već da je on morao biti prilagođen raspoloživom terenu. Osnovna shema takvog planiranja grada do danas je sačuvana iako je tokom proteklog vremena bilo i nepromišljenih građevinskih zahvata kada su rušene čitave strane ulica, (leva strana male Jevrejska ulica), presecani blokovi i ulični nizovi (blok Gradske kuće zbog produžetka bulevara, glavna ulica zbog otvaranja današnje Ulice Modene). Sva ova dešavanja su posebna tema i ovde im svakako nije mesto. Recimo samo to da je istorijski urbanizam Novog Sada na nekim delovima svoje teritorije platio cenu progresu i onoj čuvenoj, ali i često zloupotrebljavanoj tvrdnji da „grad mora da živi i da se razvija”. Crkve i kuće su zbijene i u nizu, a nešto dalje većinom su bile odvojene, raspoređene po jedna na parceli. One su postavljene na regulacione linije ulica, kojima su već tada formirani graditeljski blokovi čija su središta još uvek prazni prostori. Potpuno je jasno da se u ovom slučaju, kada se vidi da postoje kakva-takva urbanistička pravila, odstupilo od „marija-terezijanskog” načina.

Vratimo se još na kratko mapi grada iz 1745. godine koju je Kaltšmit potpisao oktobra meseca iste godine. U to doba vidimo da postoje rimokatolička crkva Imena Marijinog, kao i pravoslavne Nikolajevska, Almaška i Saborna crkva. Oko tri prve crkve jasno su linijom ucrtane teritorije crkvenih grobalja. Sve važnije ulice obeležene su nemačkim jezikom i pisanim slovima, a deo grada sve do Almaške crkve posebno je obeležen kao „All  mascher Kray ”. Sa istočne strane grada, odmah do zaleđa prvih kuća, prostirala se velika bara čiji je prostorni kontinuitet bio prekinut samo na jednom mestu, suvom gredom Dunavske ulice.

Kako nema grada bez građana, uz već navedene graničare, kojih je 1699. godine sa porodicama bilo 215, doseljeno je i 43 komorska stanovnika. Trgovci i zanatlije najviše podstiču i nastavljaju razvoj Novog Sada tokom osamnaestog veka i to su ljudi sa porodicama koji u većim grupama pristižu iz raznih pravaca. Sva ta kretanja bila su uslovljena pre svega istorijskim okolnostima i ratnim vihorima. Drugi talas doseljenika bili su Bosanci i Hercegovci, koje su ih ovde zatečeni „starosedeoci” kolokvijalno nazvali „Sarajlijama”. Smatra se da je treći doseljenički talas stanovništva bio od izuzetnog značaja za napredak Novog Sada. Bili su to građani Beograda sa svojim porodicama, pretežno stanovnici iz „srpske i nemačke dunavske varoši”, koji su bežeći od povratka Turaka, (posle predaje Beograda turskim vlastima 1739. godine), prebegli na teritoriju Austrijskog carstva. Uz njih, doseljene su i porodice Jermena, Cincara, Jevreja i Grka, mahom zanatlija i trgovaca, koji su bežeći ispred turske vojske zajedno sa Srbima i Nemcima spasavali glave, ali su istovremeno spasavali i svoj veliki kapital. Nemci se takođe, doseljavaju ali sa severa, prvo samo nekoliko porodica, a potom u znatnijem broju, i uglavnom su dolazili brodari, ribari, trgovci i zanatlije. Doseljavanje Mađara sprovođeno je postepeno i trajalo je oko 100 godina, sve do kraja devetnaestog veka, a doseljeni mađarski građani bili su ili činovnici ili radni-ci. Tako se, kako navodi Melhior Erdujhelji, pribralo i novosadsko katoličko stanovništvo, koje Novog Sada stvorilo nesvakidašnji potencijal za njegov buran i uspešan razvoj koji je trajao tokom osamnaestog i devetnaestog veka, sve do tragičnog stradanja grada juna 1849. godine. oko 100 godina, sve do kraja devetnaestog veka, a doseljeni mađarski građani bili su ili činovnici ili radnici. Tako se, kako navodi Melhior Erdujhelji, postepeno, zajedno sa Srbima i drugim narodima. na prostoru

Srbi su dali veliki doprinos revolucionarnim zbivanjima započetim 1848. godine. Posle prvobitne podrške mađarskim ustanicima, usledilo je odbijanje Lajoša Košuta da im prizna pravo na samoupravu, te su Srbi prišli carskim vlastima ušavši u oružani sukob sa Mađarima. Novi Sad je tada bio obeležen kao središte srpskog buntovnog pokreta koji je predvodio narodni vođa Svetozar Miletić i zbog toga je plaćena visoka cena. Juna 1849. grad je od strane Mađara surovo granatiran sa Petrovaradinske tvrđave i tada je bilo porušeno i spaljeno oko 2000 objekata. Još tragičnije bilo je stradanje i uništenje dragocenih kulturnih dobara. Nestala su dela novosadskih zografa, biblioteke i arhive, posebno one koje su se nalazile u dvoru bačkog episkopa. Drugu polovinu devetnaestog veka obeležila je stoga mukotrpna obnova grada, uz nastojanja Miletićevog Magistrata da ponovo uzdigne kulturne delatnosti i privredne potencijale Novog Sada. Tako su, na primer, decenijama trajali teški pregovori sa Bečom oko izgradnje zgrada Srpskog narodnog pozorišta, Magistrata, episkopske rezidencije ili srpske gimnazije, do čije će realiza-cije doći tek krajem veka.

O ARHITEKTONSKO-STILSKIM PRILIKAMA

Nekada davno, tokom srednjeg veka, na ovim prostorima bilo je uobičajeno da ljudi u seoskim naseljima žive u skromnim kućama do pola ukopanim u zemlju, koje su bile pokrivene nekim od lokalnih materijala, kao što su trska ili granje. Gradsko stanovništvo krajem osamnaestog i tokom devetnaestog veka, koristeći tadašnji stepen razvoja graditeljske tehnike, počinje da podiže kvalitetne parterne ili spratne zidane kuće. Tako je bilo i na prostoru Novog Sada. Ipak, na njegovoj periferiji, čak i do kraja devetnaestog veka, bile su uobičajene kuće koje je za sebe gradilo ruralno stanovništvo, kuće podužne pravougaone osnove pokrivene trskom, takozvane trščare. One predstavljaju razvijeni i „luksuzniji” tip onih „stambenih objekata” koje su putopisci Fridrih Engel i Fridrih Vilhem fon Taube imali prilike da vide, putujući ovim krajevima tokom druge polovine osamnaestog veka. To su ona ljudska staništa koja su napred pomenuta, ukopana u zemlju iz kojih, kako opisuju putopisci, „ljudi izlaze kao životinje iz svojih jazbina”. Ta sumorna slika načina stanovanja ljudi po selima na prostorima donjeg Podunavlja menja se u većim naseljima, po čemu nije bio izuzetak ni Novi Sad, koji se tokom osamnaestog veka ubrzano razvija u respektabilan gradski centar. U tom veku graditelji pristižu sa raznih strana, putujući za poslom, ali se polako i naseljavaju i vezuju za velike poslove rekonstrukcije Petrovaradinske tvrđave, (1692 – 1780.), gradnje kuća u Petrovaradinskom podgrađu pa potom i za podizanje prvih graničarskih kuća na levoj obali Dunava, u prvobitnom Petrovaradinskom šancu. Ipak, pravi napredak počinje od 20. februara 1748. godine kada su Novosađani, pre svega Srbi, velikim trudom uspeli da prikupe potrebni novac i u Beču za svoj grad izdejstvuju prava i povlastice slobodne kraljevske varoši. Grad je tada voljom carice Marije Terezije latinski nazvan Neo planta, nemački Neuzatz /Neyzatz/, mađarski Ujvidék /Uj-vidégh/, a prevedeno na srpski Novi Sad. Tim izabranim nazivom Srbi su bili zadovoljni.

Graditelji i projektanti poštovali su pravila gradnje onog vremena, koja su bila logično uslovljena tadašnjim nivoom znanja i dostignutom tehnikom. Iz ovih okolnosti proizašle su i stilske osobenosti koje za prvi period postojanja grada nazivamo barokni stil i vezujemo ga za vreme trajanja do oko 1780. godine. Ne radi se o opštem pojmu baroka koji podrazumeva pretencioznu dekoraciju po površini glavne fasade i u enterijeru, kojim se odlikuju reprezentativni evropski barokni objekti. Malobrojno sačuvana barokna arhitektura Novog Sada pre se može vezati za dekorativno uzdržane odlike tzv. vojničkog baroka, što i ne bi bilo čudno kao pojava s obzirom na pretpostavljenu činjenicu da su ove kuće gradili neimari koji su gotovo istovremeno podizali kuće u Petrovaradinskom podgrađu.

Za komparaciju imamo sačuvane dve spratne kuće u centru grada i obe se nalaze preko puta Vladičinog dvora. Kuća na uglu Dunavske i Zmaj Jovine ulice prvi put se pominje 1720. godine „kao kuća sapundžije Stojana Maslaka”, ali može biti da je izgrađena i pre ove godine. Ona se po odavno utvrđenom mišljenju smatra za najstariju sačuvanu novosadsku kuću. Druga kuća nalazi se na uglu ulica Nikole Pašića i Zmaj Jovine i utvrđeno je da je izgrađena 1751. godine. Obe kuće su tokom vekova pretrpele velike graditeljske promene. Iako je na prvoj građevini, posle stradanja u Buni izgoreo krov a obnovljena zgrada je dobila odlike klasicizma, a u drugoj kući potpuno je izmenjen izgled originalnog enterijera, dok je sačuvan eksterijer sa izvornim izgledom krova, danas na osnovu odlika ovih objekata ipak imamo tačna saznanja kako su izgledale prve barokne novosadske kuće. Zidane su kvalitetno – opekom, sa masivnim zidovima, osnovama sa uličnim korpusom i dvorišnim krilima na kojima se susreću karakteristični komunikacioni balkoni postavljeni na volutaste kamene konzole. Krov je visokog slemena, strm i pokriven biber crepom. U prizemlju su mračni prostori dućana pod dubokim svodnim konstrukcijama, kolski prolazi su širi i takođe smešteni pod svodovima, dok je na spratu stanovanje je na glavnu fasadu. Ona se pojavljuje u vidu istaknutog niza vertikalno postavljenih elipsastih elemenata, pojedinačnih vaza ili nekog od klasičnih frizova. prostorno jasno hijerarhijski planirano. Sa ulice su prestižnije sobe (gostinska i spavaća soba, primaća soba – salon), a ka dvorištu i u krilima smeštene su pomoćne prostorije i one koje je koristila posluga. Ne preterano brojna, robusna dekoracija postavljana

U opisu karakteristika ovih kuća i onih koje pripadaju prelaznom periodu iz baroka u klasicizam, (1780 – 1820. godina), nema nekih većih razlika, osim što je tada bila primetna nešto izraženija težnja za bogatijom dekoracijom, pre svega u vidu ornamenata od kovanog gvožđa nad kapijama, balkonskim i stepenišnim ogradama. Kreativno usamljen primer objekta prelaznih odlika baroka u klasicizam svakako je spratna kuća Rimokatoličkog župnog ureda u Katoličkoj porti, koja je podignuta 1808. godine. Tehniku gradnje, organizaciju prostora, stešnjenog i smeštenog pod dubokim svodovima u prizemlju, kao i visok dominantan četvoroslivni krov potrebno je vezati za barokno nasleđe, dok je dekorativni sistem na glavnoj fasadi, postavljenoj ka prostoru malog trga, izveden u tzv. „copfstilu”, kao jednoj od ovde prisutnih varijanti klasicizma.

Od 1820. godine pa sve do godina ekspanzivne gradnje posle Bune, koja je trajala negde do 1860. godine, gradi se u klasicističkom stilu. Tradicionalne kuće koje su u „starom gradskom jezgru” u najvećem broju izgradili bogati novosadski trgovci i zanatlije i koje su do danas sačuvane, prepoznajemo kao spratne objekte sa lokalima pod svodnim konstrukcijama u prizemlju, sa ulazima postavljenim u središtu fasade ili pri uglovima, stepeništima sa teškim ogradama od kovanog gvožđa, smeštenim u zadnjem delu kuće i sa prostranim stanom vlasnika na spratu. Nad otvorima parternog dela fasade uobičajeni su nizovi luneta, kordonski – razdelni venac između dve etaže, a na spratu ujednačen ritam prozora odeljenih plitkim pilastrima i nadvišen arhitravnim grednikom. Postoje dve-tri pojavne varijante ovog stila. Primer reprezentativnog klasicizma je spratna kuća na Trgu slobode, (danas sastavni deo „Apolo centra”), sa dominantnim trougaonim frontonom u središtu sprata glavne fasade i tipičnim pratećim nizovima svečanih dorskih stubova i polustubova u kolskom prolazu i stepenišnom prostoru. Poznoj varijanti klasicizma pripada zgrada hotela „Vojvodina”, takođe na Trgu slobode, na kojoj je specifičnost ovog stila, pored ostalog, određena akroterijama nad prozorima sprata.

Vreme klasicizma odlikovao je racionalizam te je tako i u arhitekturi preovladavala potreba za udobnim stanovanjem, funkcionalno rešenim poslovanjem i relativno jednostavno koncipiranim izgledima većine fasada sačuvanih kuća. Misli se na veći broj spratnih ili parternih kuća na kojima su ulični frontovi arhitektonski sasvim primireni i koje odlikuju ujednačen ritam dvokrilnih prozora smeštenih u jednostavno profilisane malterske ramove i nadvišenih grednikom, a na kojima je najveća pažnja posvećena, za to vreme karakterističnom izgledu – konstrukciji i konturi – glavne ulazne kolske kapije. Ona je većih dimenzija, sa gornje strane plitko segmentna i pri tlu obezbeđena po jednim zaštitnim kamenom čime je postignut vizuelni utisak njenog suženja u donjem delu. U temenu otvora uobičajen je kamen završac sa urezanom „kućnom numerom”, što je nasleđeni običaj prenet sa baroknih kuća.

Volumenom, načinom postavljanja osnove na parceli, tehnikom gradnje, masivnošću zidova, osnovnim rasporedom u enterijeru i još uvek po negde zadržanim visokim, strmim krovovima, klasicističke kuće bile su dosledan produžetak gradnje baroknog doba. Tako su u podrumima i dalje prisutne duboke polukružne konstrukcije, svodne konstrukcije oblika poluoblice sa rukavcima ili „pruske kape” u prizemljima, ali i gradnja „alkovena” kao fenomenološki zanimljivog arhitektonskog prostora, koji je potrebno objasniti. Uzmimo za primer jednu spratnu kuću koja ima osnovu ćiriličnog slova P ili G. Dubinom uličnog korpusa bilo je omogućeno da se prostor planira i izvede u dva niza. Deo enterijera koji se nalazio u uglu, na spoju krila sa uličnim delom, postajala je „slepa” ili „tamna soba”, pošto je bila bez prozora, bez direktnog osvetljenja. Da bi ovaj problem bio rešen projektanti su se dosetili te su osmislili veoma praktično rešenje. Oni su između ove „slepe sobe” i one koja je bila postavljena ka ulici uklanjali pregradni zid, naime gradili su veliku nišu flankiranu najčešće masivnim dorskim stupcima ili polustupcima, te je na taj način prodor svetla u „alkoven”, kroz ulične prozore, bio obezbeđen. „Alkoven” je, kao prostor, najčešće služio za dnevno okupljanje porodice.

Ideje klasicizma nastavljene su njegovom poznom varijantom koju nazivamo bidermajer. Na teritoriji Novog Sada i njegove okoline klasicizam kao stil imao je decenijsko trajanje, a da nije bilo tragičnog stradanja grada 12. juna 1849. godine kada je srušeno i spaljeno na stotine kuća, sa pravom bi danas mogli govoriti o Novom Sadu kao gradu klasicizma. A nastavak trajanja ovog stila u njegovoj poznoj fazi koju poznajemo kao bidermajer, te njegovog trajanja sve do pojave neostilova – istorizma, ima svoje opravdanje. Kada su u Buni mnogi Novosađani bukvalno ostali bez krova nad glavom, posle dobijene pomoći, bilo je potrebno brzo sprovesti masovnu gradnju i obnovu. Sve te godine nisu bile pogodne za veće kreativne zamahe. Investitorima je bilo najpraktičnije da se oslone na projekte iz prve polovine devetnaestog veka po kojima su obnavljali spaljene ili podizali sasvim nove kuće. Tako je bidermajer, manjeviše, bio pojednostavljena varijanta klasicizma koju je dobro opisao Milan Kašanin: „Ima najposle još jedan način podizanja javnih i privatnih kuća koji se praktikuje sredinom devetnaestog veka /on je vrlo jednostavan/ sastoji se u tome da se fasadama da što više prostote i mira, da se ukrasi i ispadi svedu na najmanju moguću meru, i da se sva pažnja posveti unutrašnjem rasporedu, komunikacijama, i osvetljenju soba i hodnika”. odmerena i skladna. Ako danas ne možemo govoriti o Novom Sadu kao gradu izvornog klasicizma, gotovo da bi ga bilo opravdano nazvati gradom bidermajera, s obzirom na broj sačuvanih kuća u njegovom starom jezgru. To su one mnogobrojne kuće postavljene u nizovima ulica Zmaj Jovine, Dunavske, Svetozara Miletića ili Nikole Pašića na kojima su sasvim jednostavno oblikovane fasade sa kolskim prolazom u središtu ili pri uglu prizemlja, sve u zavisnosti da li je njihova osnova ćirilično slovo P ili G, jedva vidljivi krovovi sa niskim slemenim kotama. Sve ove odlike su donekle u suprotnosti sa onima zastupljenim na klasicističkim kućama, posebno kada je reč o gornjim zonama kuća. Nestali su tako visoki i strmi krovovi koji su preko klasicističkih kuća, u dugom kontinuitetu, postojali još od baroknog doba. Bidermajer kuće smeštene su, dakle, između dve epohe – klasicizma i istorizma – i nose prepoznatljive osobine. Okarakterisane su kao malograđanska vrsta gradnje, ne u pogrdnom smislu, koja je funkcionalna, udobna,

Zapažanje iz memoara Polita Desančića iz 1899. godine sa navodom da je Dunavski sokak pre Bune ličio na tursku varoš, da je bio orijentalnog tipa, donekle potire ovde iznetu genezu o pravilima gradnje. On navodi da je Pijaca (glavna ulica) nešto lepše izgledala, ali da je i na njoj bilo dosta orijentalnih kuća, kao što je bila kuća njegove porodice koja je sa ulice imala drveni doksat. Ovaj rano iščezli tip gradnje treba, takođe, uzeti u obzir jer su ga u Novi Sad, kao sećanje na stari kraj doneli talasi izbeglica iz Hercegovine, Bosne i Srbije. Ipak, ovde se govori o razvoju stilske gradnje na osnovu in situ sačuvanih ranih kuća za koje treba pretpostaviti da su kao takve bile brojno preovladavajuće.

Kako nove stilske pojave i prekretnice u istoriji arhitekture nikada nisu „čista matematika”, niti su strogo odeljene jedna od druge, jer je jedan stil polako nestajao da bi ga potom smenio drugi, i uvek je to bilo uslovljeno postupnim tempom prihvatanja nove estetike i mode od strane projektanata i građana kao investitora. Ovde se svakako izuzimaju neki od stilova novijeg doba koji su nastajali rezolutno ili manifestno. Još je trajao bidermajer kada se pojavio rani istorizam. Istovremeno, i sa jednim i sa drugim „sudario” se romantizam, koji, bar kada je o arhitekturi reč, kao da nije podstakao investitore i arhitekte na masovniju primenu. No ne može se tvrditi da ga uopšte nije bilo. Kuće sa odlikama ovog stila vremenski mogu biti smeštene između godina kada klasicizam već sasvim posustaje i godina kada se polako do ovih prostora, preko prvih školovanih arhitekata, probija eklektička estetika velikih srednjoevropskih gradova. Dakle, prvi projekti i podizanje građevina sa odlikama romantizma zabeleženi su već početkom šeste decenije devetnaestog veka, a mogu se pratiti do oko 1880. godine. Ta skromna, gotovo stidljiva primena ovog stila manifestovana je pretežno na privatnim stambenim parternim i spratnim kućama.

U sinteznom tekstu o arhitekturi dela starog jezgra Novog Sada, Valorizacija i obrada arhitektonskog nasleđa uže zone starog jezgra Novog Sada, Olivera Milanović Jović uz tvrdnju da je „malo objekata ostvarenih u duhu romantizma” nešto više pažnje posvećuje jedino Platoneumu, (ul. Nikole Pašića broj 6), pre svega dekorativnom sistemu na dve ulične fasade, koji je postavljen na ovu, inače znatno stariju, palatu prilikom njene obnove 1852. godine. Ova datacija određena je na osnovu sačuvanog istovetnog broja izvedenog u kovanom gvožđu na jednoj od balkonskih ograda. Uvidom u ucrtane gabarite objekta na dve karte grada (1885. i 1900. godina), koji daju njihovu potpuno različitu poziciju, otvara se problem tačnosti navedene godine obnove, a time i pojave romantizma na njegovim fasadama (videti napred opširniji tekst o Platoneumu u kome se govori o problemu datacije objekta).

Na osnovu analogija sa arhitekturom susednih zemalja, određenih odlika koje ne pripadaju ni jednom od do tada zastupljenih stilova u Novom Sadu, kuće građene u stilu romantizma su, premda retko, ipak podizane na teritoriji koju danas nazivamo staro jezgro grada. Neke od njih još uvek postoje, a izvestan broj tih kuća je porušen, jer one nisu bile prepoznate kao građevine znatnije stilske vrednosti. Zabeležene su stambene parterne i spratne kuće čije su osnovne odlike prepoznatljive na konstrukciji otvora i dekoraciji glavne ulične fasade. Prozorski otvori su sa gornje strane izvedeni u plitkom segmentu, nadvišeni su malterskim frontonom koji prati tu specifičnu konturu otvora, a potom savijen pod pravim uglovima flankira prozorski otvor u gornjem delu.

Stil koji se naziva eklektika ili istorizam, a praktično se odnosi na arhitekturu na kojoj je prisutna simbioza stilova prošlosti ili su oni pak, pojedinačno zastupljeni kada ih određujemo kao neostilove (neogotika, neorenesansa, neobarok), u Novom Sadu je prisutan od devete decenije devetnaestog veka. Svoju kulminaciju eklektička arhitektura imaće u godinama na prekretnici dva veka, ona će istovremeno sa secesijom trajati do Prvog svetskog rata, da bi u godinama posle njega izvesno vreme, sve do 1930. godine, bila prisutna kao retrogradna i u najvećem broju slučajeva zanemarljiva arhitektonsko-stilska pojava.

Pojavljivanje eklektičke arhitekture u Novom Sadu počelo je osamdesetih godina devetnaestog veka, gotovo istovremeno, gradnjom dve spratne palate – jedne koju je na glavnoj gradskoj komunikaciji (danas Kralja Aleksandra broj 3) izgradio grof Sečenj i druge koju je podigao grof Parčetić (danas poznata kao Matičarsko zdanje, na Trgu mladenaca). Princip uređenja glavne ulične fasade, stepenišnog prostora i centralnog prostora na spratu raznovrsnom plastičnom dekoracijom ubrzo je postao novi pretenciozni ideal materijalno dobro stojećim Novosađanima. Da bi nastao i trajao ovaj snažno izražen arhitektonsko-stilski naboj, morali su se steći sasvim arhitekte za poslove projektovanja ambiciozniji investitori angažuju i strane arhitekte, najviše iz Beča i Budimpešte. Iz evropskih gradova, pre svega iz Beča i Budimpešte, u to vreme vraćaju se prvi školovani arhitekti koji donose fakultetska znanja projektovanja baš u ovom pravcu. Novosadski trgovci, zanatlije i pripadnici drugih bogatih slojeva poslom ili iz drugih potreba putuju Evropom. Svi su oni, stižući iz provincijalnog grada na samoj granici Monarhije, ostajali zadivljeni eklektičkim zdanjima koja su na tim putovanjima imali prilike da vide. To istovremeno otkrivanje naklonosti arhitekata i građana prema toj estetici, doprinelo je njenoj ekspanziji na prostorima Novog Sada. Pitanje čija će kuća biti gizdavija postalo je stvar prestiža, a novopodignuto zdanje trebalo je da bude odraz i svima dobro vidljiv simbol bogatstva i moći vlasnika. Uz školovane lokalne

U godinama pred kraj devetnaestog i početkom dvadesetog veka svi javni objekti građeni su dosledno sa odlikama pomodnih neostilova – Magistrat, palata Suda, Velika Srpska gimnazija, Centralno kreditni zavod (glavna banka Srba), hotel Central ili hotel Majer. Ovoj grupi mogao bi biti pridodat i Episkopski dvor izgrađen na mestu u Buni srušenog starog dvora, jer i on u svojoj osnovnoj ideji ima eklektičke odlike, (koje su u ovom slučaju utemeljene na vizantij-skoj i srpskoj srednjovekovnoj arhitekturi), u skladu sa graditeljskom školom nazvanom hanzenatika, prema programu realizovanom na idejama bečkog profesora Teofila Hanzena.

Svi ovi objekti građeni su na prestižnim lokacijama i svojim volumenima, dominantno reprezentativnim izgledom u prostoru predstavljaju izrazite gradske arhitektonsko-urbanističke odrednice. O njima će dalje biti više reči u tekstu iza poglavlja pod nazivom Dvadeseti vek.

O PLANSKOJ DOKUMENTACIJI I PRAVILIMA GRADNjE

Urbanizam kao institucionalna i stručno multi-disciplinarno ustrojena služba relativno je novijeg datuma. Međutim, poznato je da se i u proteklim vekovima vodilo računa o planiranju grada i pravilima gradnje, tako da je prvi propis kojim se zabranjuje bespravna gradnja objavilo Namesničko veće u Požunu 1759. godine. U tom dokumentu građani se obavezuju da za gradnju novih kuća moraju podneti zahtev da bi nakon toga dobili saglasnost da otpočnu sa radovima. Dvorska komora u Požunu naložila je 1776. godine da svi planovi, predračuni i materijali moraju biti iskazani jedinstvenim „požunskim merama”, što je bilo neophodno uraditi, jer je do tada, zbog upotrebe raznovrsnih mera, u tom pogledu vladala svojevrsna graditeljska anarhija. Veliki priliv stanovništva tokom druge polovine osamnaestog veka i logične potrebe izgradnje novih kuća, uslovilo je da Namesničko veće 1777. godine donese i propis kojim je savesnoj brizi o gradu svedoči donošenje odluke o postav-obrazovanju Građevinsko-estetskog odbora 1817. godine, čiji je zadatak bio da Magistratu daje predloge za odo-brenje nove gradnje. Prvi gradski mernik inž. Anton Bauer počeo je sa radom tek 1819.. godine kada su sprovedeni sistematsko premeravanje grada i prenumeracija parcela. Godine 1820/21. privremeno je ovu dužnost vršio Georg Efinger, ali kako zbog poznih godina on nije završio studije, konačno je 1823. godine za gradskog mernika postavljen Lazar Urošević, (umro 1849.), koji će i biti zapamćen po podizanju nasipa za odbranu grada od poplava. Posle Uroševićevog odlaska za Titel na njegovo mesto je postavljen Ilija Oberknežević. Pošto je ovaj, pak, „zbog duševne njegove bolesti bio nesposoban za rad”, imenovan je 1846. godine za gradskog mernika Jovan Bugarski iz Dobrinaca (1803-1865), koji je diplomu stekao u Pešti. Teodor Đomparić postavljen je 1860. godine regulisan način njihove gradnje. Kako ništa nije bilo prepuštano slučaju Namesničko veće je 1785. godine odredilo i šta sve od dokumenata građanin treba da obezbedi za gradnju kuće. Isto je važilo i za podizanje javnih objekata. Uz zahtev bilo je potrebno priložiti i plan po kome će zgrada biti sazidana. Nastavku kontrole gradnje i vođenju računa o izgledu gradova možda je najviše doprinela naredba iz 1787. godine kojom se svi obavezuju da novu gradnju moraju prijaviti radi očuvanja strukture grada i radi izbegavanja sukoba sa komšijama. savesnoj brizi o gradu svedoči donošenje odluke o postav-O obrazovnom nivou tadašnjih Novosađana i njihovoj ljanju gradskog mernika (civitatis geometra), obrazovanju Građevinsko-estetskog odbora 1817. godine, čiji je zadatak bio da Magistratu daje predloge za odo-brenje nove gradnje. Prvi gradski mernik inž. Anton Bauer počeo je sa radom tek 1819. godine kada su sprovedeni sistematsko premeravanje grada i prenumeracija par-cela. Godine 1820/21. privremeno je ovu dužnost vršio Georg Efinger, ali kako zbog poznih godina on nije završio studije, konačno je 1823. godine za gradskog mer-nika postavljen Lazar Urošević, (umro 1849.), koji će i biti zapamćen po podizanju nasipa za odbranu grada od poplava. Posle Uroševićevog odlaska za Titel na njegovo mesto je postavljen Ilija Oberknežević. Pošto je ovaj, pak, „zbog duševne njegove bolesti bio nesposoban za rad”, imenovan je 1846. godine za gradskog mernika Jovan Bugarski iz Dobrinaca (1803-1865), koji je diplomu stekao u Pešti. Teodor Đomparić postavljen je 1860. godine 1816. godine i na mesto I. Oberkneževića, a dužnost gradskog mernika posle njega vršiće Mladen Jovanović (1842 – ? kraj XIX v.).

Pravila ponašanja, utvrđena ovim odlukama i naredbama ostala su važeća i u potonjim decenijama, što je bilo posebno značajno u godinama ekspanzivne obnove grada posle stradanja u Buni juna 1849. godine, kada je od ranije postojećih 2.812 zgrada ostalo sačuvano samo 808, s tim što je u to vreme kontrolu ispravnosti projekata vršila inspekcija Srpskog vojvodstva i Tamiškog Banata u Temišvaru, uz asistenciju imenovanog gradskog inženjera.

Obaveštenjem iz 1875. godine Ministarstva poljoprivrede Ugarske od 1. januara 1876. godine prestale su da važe stare mere, jer su uvedene nove: za dužinu – metar, a za težinu – kilogram. U tom periodu na inicijativu advokata Stevana Kelera razmišlja se o donošenju novog pravilnika za gradnju kuća. Do ostvarenja tog predloga došlo je tek pred kraj veka, 1897. godine, kada je Magistrat uz pomoć Merničkog zvanja uspostavio obavezu prilaganja planova uz zahtev za odobrenje gradnje kojom je istovremeno i propisan sadržaj projekta.

Uredbom je propisano sledeće:

• Molbi priključiti planove u dva primerka.
• Ovi planovi moraju imati za svaku etažu osnovu i presek, a za nove građevine i fasadu.
• Osnova mora biti data u razmeri 1:100, preseci i fasade u razmeri 1:50 i moraju biti dati crnom bojom, a ne olovkom.
• Stare zidove treba dati u crnoj boji, predviđene za rušenje ili probijanje u žutoj, a nove zidove – od cigle karmin crvenom, od ćerpiča tamno smeđe, mešane braon šrafirane, naboj svetlo braon i drvene konstrukcije svetlo žute.
• Na osnovama treba staviti ime vlasnika, stari ili novi kućni broj, ulicu i imena i kućne brojeve oba suseda.
• Na fasadama novogradnji moraju se ucrtati rizaliti, sokle ili bilo koje druge linije na uličnom frontu sa podacima o dimenzijama.
• U osnovama treba dati dužinu i širinu prostorija, širinu vrata i prozora i debljinu zidova, a u presecima tačno upisati visinu i namenu svih prostorija.
• Za kuće u dvorištima treba priključiti situacioni plan.
• Molbe za dozvolu koje nemaju planove u prilogu, sačinjene po gore navedenim zahtevima ili kada su pak planovi nejasni i nemarno načinjeni biće odbijeni što znači da se neće ni dozvola izdati.